Hipokaliemia, czyli niedobór potasu, najczęściej dotyka osoby cierpiące na nadciśnienie i przyjmujące leki moczopędne. Pierwiastek ten jest jednak także popularnym dodatkiem do preparatów z magnezem czy kojących nerwy. Czy suplementacja potasu jest bezpieczna? Ile wynosi prawidłowe stężenie potasu we krwi i kiedy warto go stosować? Czym grozi niedobór i nadmiar tego pierwiastka?

Rola potasu w organizmie

Potas jest jednym z głównych kationów wewnątrzkomórkowych - nawet 98% całkowitej puli tego pierwiastka znajduje się wewnątrz komórek. Jednak to pozostałe 2% obecne w płynie pozakomórkowym są odpowiedzialne za prawidłowe funkcjonowanie komórek mięśniowych, nerwowych i układu przewodzącego serca. Potas odgrywa bowiem istotną rolę w utrzymaniu prawidłowej pobudliwości nerwowo-mięśniowej oraz prawidłowego ciśnienia krwi poprzez regulację gospodarki wodno-elektrolitowej. Pierwiastek ten uczestniczy także w aktywacji licznych enzymów ustrojowych oraz bierze udział w metabolizmie węglowodanów i białek.

Do głównych zadań potasu w organizmie należą:

• Utrzymanie prawidłowej gospodarki wodno-elektrolitowej - reguluje ciśnienie osmotyczne komórek.
• Aktywacja mitochondrialnych kanałów potasowych - reguluje potencjał wewnętrznej błony mitochondrialnej, objętość mitochondriów oraz bierze udział w procesach oddychania komórkowego i produkcji energii.
• Regulacja skurczy mięśni - wzmacnia siłę skurczu mięśni, w tym także serca. Odgrywa istotną rolę w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych i arytmii.
• Wspieranie układu nerwowego - uczestniczy w przekaźnictwie impulsów elektrycznych między komórkami.
• Regulacja ciśnienia krwi - skutecznie obniża ciśnienie i zmniejsza ryzyko rozwoju nadciśnienia.
• Ograniczanie retencji wody - pobudza wydalanie płynów przez nerki i ogranicza ilość zatrzymującego wodę w organizmie sodu.

Źródła potasu w diecie

Potas jest pierwiastkiem pozyskiwanym przez nasz organizm przede wszystkim z dietą. W Polsce jego głównym źródłem są ziemniaki, jednak potas jest obecny także w dużych ilościach m.in. w bananach, suszonych owocach, orzechach, kakao, czy czekoladzie. Do najważniejszych produktów bogatych w potas należą:

• mięso i ryby (dorsz, halibut, makrela, pstrąg) oraz ich wędzone przetwory,
• kasze, płatki zbożowe, otręby,
• świeże i suszone grzyby (za wyjątkiem maślaków i rydzów),
• większość warzyw (m.in. bakłażan, cukinia, czosnek, kapusta, pomidory, szpinak, buraki, ziemniaki),
• niektóre owoce (np. agrest, awokado, banany, maliny, grejpfrut, porzeczki, śliwki, winogrona, wiśnie) i otrzymywane z nich soki,
• rośliny strączkowe i ich suche nasiona.

Kiedy suplementacja potasu jest potrzebna?

Pomimo szerokiej dostępności potasu w żywności, niedobory tego składnika wcale nie należą do rzadkości. Problemy z utrzymaniem odpowiedniego stężenia potasu w organizmie najczęściej nie są jednak wynikiem nieprawidłowej diety i niskiej podaży pierwiastka, a nadmiernego wydalania potasu z moczem lub przez przewód pokarmowy.

Do czynników sprzyjających nadmiernej utracie potasu należą:

• stosowanie leków moczopędnych (utrata potasu przez nerki) i przeczyszczających,
• intensywne pocenie się - wysiłek fizyczny, przebywanie w wysokich temperaturach,
• biegunki i długotrwałe wymioty, niedożywienie,
• przewlekłe choroby nerek,
• niektóre zaburzenia hormonalne (np. nadczynność nadnerczy, nadczynność tarczycy),
• nadmierne spożycie sodu (np. soli kuchennej),
• niedobór magnezu.

Suplementacja potasu u osób z problemami sercowo-naczyniowymi jest szczególnie ważna. Lekarz może zalecić regularne pomiary poziomu potasu w przebiegu nadciśnienia tętniczego, zaburzeń rytmu serca i niewydolności serca oraz podczas przyjmowania leków wpływających na gospodarkę potasową.

Ile wynosi prawidłowe stężenie potasu we krwi?

Zgodnie z obowiązującymi normami, prawidłowy poziom potasu we krwi wynosi 3,5-5,5 mmol/l. Jednakże oznaczenie stężenia potasu w surowicy nie pozwala na określenie faktycznej ilości tego pierwiastka w organizmie. Występuje on przede wszystkim w płynie wewnątrzkomórkowym, w którym stężenie potasu powinno wynosić ponad 150 mmol/l. W celu uzyskania dokładniejszej oceny poziomu potasu w organizmie pomiar jego stężenia we krwi można uzupełnić o zmierzenie dobowego wydalania potasu oraz osmolalności osocza i moczu.

Jakie jest zalecane dzienne spożycie potasu?

Aktualne normy dziennego spożycia potasu zostały ustalone przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) w 2016 roku na poziomie wynoszącym 3500 mg/dobę. Eksperci z z American College of Cardiology/American Heart Association Task Force w opublikowanym w 2019 roku raporcie dotyczącym profilaktyki nadciśnienia zalecają jednak zwiększenie podaży potasu do 3500-5000 mg/dobę. Dawka 3500 mg jonów potasu na dobę jest wartością odpowiadającą poziomowi wystarczającego spożycia (AI – Adequate Intake), rekomendowaną dla osób dorosłych niezależnie od ich płci i wieku, norma ta jest stosowana także dla kobiet w ciąży. Natomiast w przypadku kobiet karmiących, AI wynosi 4000 mg/dobę W diecie dzieci minimalne zapotrzebowanie na potas można obniżyć o tyle, o ile mniejsze jest ich zapotrzebowanie na energię.

Korzyści i potencjalne zagrożenia suplementacji potasu

Potas jest kluczowym pierwiastkiem odpowiedzialnym za przekaźnictwo mięśniowo-nerwowe, a regulowane przez ten pierwiastek mitochondrialne kanały potasowe odpowiadają za procesy oddychania komórkowego, regulację objętości mitochondriów i pełnią funkcje cytoprotekcyjne, chroniąc komórki przed uszkodzeniami. Liczne badania kliniczne potwierdzają również jego skuteczność w profilaktyce nadciśnienia tętniczego, choroby niedokrwiennej serca oraz udarów mózgu. W badaniu DASH wykazano obniżenie ciśnienia skurczowego o 11,4 mmHg i rozkurczowego o 5,5 mmHg u osób z nadciśnieniem tętniczym, będących na diecie bogatej w potas. Pomimo licznych korzyści zdrowotnych, należy jednak zwrócić szczególną uwagę na możliwe zagrożenia płynące z ryzyka przedawkowania potasu. Przyjmowanie suplementów diety z tym pierwiastkiem powinno być poprzedzone pomiarem stężenia potasu w osoczu lub konsultacją lekarską.

Hiperkaliemia - czym grozi nadmiar potasu?

Do najczęstszych przyczyn hiperkaliemii, czyli nadmiaru potasu w organizmie, należą czynniki upośledzającego jego prawidłowe wydalanie z organizmu przy jednoczesnej prawidłowej (lub nadmiernej) podaży tego pierwiastka. Są to:

• przewlekła niewydolność nerek prowadząca do upośledzenia jego wydalania,
• nadmierna suplementacja potasu, zwłaszcza u osób starszych,
• stosowanie leków: diuretyków oszczędzających potas (spironolakton, tiameteren, amiloryd); niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) u osób starszych, z niewydolnością serca lub upośledzeniem czynności nerek; inhibitorów konwertazy angiotensyny (ACE); nieselektywnych leków beta-adrenolitycznych.

W trakcie suplementacji należy wziąć pod uwagę potencjalne objawy przedawkowania potasu, takie jak: osłabienie mięśni, zaburzenia oddychania oraz przejawiające się zmianami w zapisie EKG uszkodzenia komórek mięśnia sercowego. W skrajnych przypadkach może dojść do zwolnienia rytmu serca i jego zaburzeń - od migotania komór aż do zatrzymania akcji serca.

Hipokaliemia - jakie są objawy niedoboru potasu?

Hipokaliemia to stan kiedy mierzone w osoczu stężenie potasu spada poniżej 3,5 mmol/l. Może być ona umiarkowana (2,5-3 mmol/l) lub ciężka (poniżej 2,5 mmol/l), a jej rozpoznanie wymaga potwierdzenia wynikami co najmniej dwóch oznaczeń stężenia jonów potasu we krwi. Do podstawowych objawów niedoboru potasu należą:

• osłabienie siły mięśniowej,
• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (zaparcia, niedrożność porażenna jelit),
• zaburzenia rytmu serca,
• upośledzenia funkcji nerek,
• objawy neurologiczne (parestezje, nadpobudliwość, apatia, zmęczenie, nietolerancja zimna),
• hipowentylacja i zaburzenia oddechowe.

U osób cierpiących na niedobór potasu często obserwowany jest także obniżony poziom magnezu we krwi. Dodatkowo, podobnie jak w przypadku hiperkaliemii, również niedobór potasu może powodować zaburzenia rytmu serca aż do zatrzymania krążenia.

Jak prawidłowo suplementować potas?

Stosowanie suplementów diety z potasem może nieść za sobą wiele korzyści zdrowotnych, jednak wymaga zachowania szczególnej ostrożności u osób narażonych na przedawkowanie tego pierwiastka. W sytuacji braku rozpoznania hipokaliemii warto poprzedzić przyjmowanie preparatów potasu konsultacją lekarską lub pomiarem stężenia potasu we krwi.

W celu skutecznego uzupełnienia potasu stosując preparaty dostępne bez recepty (a w szczególności suplementy diety) uwagę powinna zwrócić forma potasu - dobrze przyswajalne są sole organiczne, takie jak cytrynian potasu, asparaginian potasu czy glukonian potasu. Dodatkowo, obecność jonów magnezu poprawia wykorzystanie potasu w komórkach. Pierwiastek ten jest też lepiej tolerowany przez organizm, kiedy przyjmujemy go wraz z posiłkiem i odpowiednią ilością płynu. Dzienną dawkę warto także podzielić na kilka mniejszych.

Podsumowanie

Utrzymanie prawidłowego stężenia potasu jest niezbędne do utrzymania organizmu w zdrowiu. Jednakże suplementacja tego pierwiastka musi być odpowiednio przemyślana, a najlepiej poprzedzona pomiarem poziomu potasu we krwi. Warto pamiętać, że u zdrowych osób prawidłowa, dobrze zbilansowana dieta może w zupełności wystarczyć do utrzymania jego poziomu w normie pozwalającej czerpać korzyści z jego prozdrowotnego działania. W przypadku podejrzenia hipokaliemii, zaleca się poprzedzenie decyzji o przyjmowaniu wysokich dawek potasu konsultacją z lekarzem.

Literatura:

1. Chamienia A. Gospodarka potasowa - podstawy teoretyczne i codzienna praktyka lekarska. Choroby Serca i Naczyń 2004; 1(2): 97-107.
2. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Charzewska J. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020.
3. Korzeniowska K, Cieślewicz A, Jabłecka A. Zaburzenia gospodarki potasowej (część I) Hipokaliemia polekowa – przypadki zarejestrowane przez Regionalny Ośrodek Monitorowania Działań Niepożądanych Leków w Poznaniu. Farmacja Współczesna 2011; 4: 66-72.
4. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA), Scientific opinion on dietary reference values for potassium. EFSA Journal 2016; 14(10): 4592.
5. Arnett DK, Blumenthal RS, Albert MA i wsp. ACC/AHA Guideline on the Primary Prevention of Cardiovascular Disease: A Report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Clinical Practice Guidelines. Circulation 2019; 140(11): e596-e646.
6. Augustynek B, Wrzosek A, Koprowski P i wsp. Czego nie wiemy o mitochondrialnych kanałach potasowych? Postępy Biochemii 2016; 62(2): 189-198.